ابن‌نوح ابوالعباس احمد بن علی سیرافیاِبْن نوحِ سیرافی، ابوالعباس احمد بن علی بن محمد بن احمد ابن عباس بن نوح، محدث، رجال‌شناس و فقیه امامی در سده‌های ۴ و ۵ق/ ۱۰ و ۱۱م است. ۱ - اقامت در بصرهعلت انتساب وی به سیراف (از شهرهای فارس) همچون دیگر جزئیات زندگی وی روشن نیست، ولی در منابع تصریح شده که در بصره اقامت داشته است. [۲]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۷، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
به هر حال با بررسی اسانید روایات او می‌توان به اطلاعاتی کلی در خصوص زندگی او دست یافت. اگر در مورد روایت مستقیم ابن نوح از محمد بن بحر رُهنی سجستانی (د پیش از ۳۳۰ق) به سبب فاصلۀ زمانی طولانی (نزدیک به ۸۰ سال) میان مرگ آن دو [۳]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۸۴، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۴]
احمد بن علی ابن حجر، لسان المیزان، ج۵، ص۸۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق.
و نیز در مورد استماع وی از احمد بن حمدان قزوینی در ۳۴۲ق به جهت احتمال افتادگی واسطه، [۵]
محمد بن حسن طوسی، رجال، ج۱، ص۴۴۹، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
[۶]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۷۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
تردید روا داریم، باز استماع او از ابوعبدالله محمد بن احمد صفوانی در ۳۵۲ق در بصره و مکاتبه با حسین بن علی بزوفری در همان سال [۷]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۵۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
می‌تواند در تخمین دورۀ زندگی وی به کار آید.۲ - سفر به مصرابن نوح بر اساس سندی در الغیبۀ طوسی [۸]
محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۲۴۰، نجف، ۱۳۸۵ق.
برای تحصیل و استماع حدیث سفری به مصر داشته است.۳ - مشایخ علوم مختلفهمچنین از برخی محدثان مقیم بغداد، مانند ابوغالب زراری، ابن قولویۀ قمی و ابن داوود قمی که هر سه در ۳۶۸ق درگذشته‌اند، ظاهراً به طور مستقیم روایت کرده است. [۹]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۰۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۱۰]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۴۴، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۱۱]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۸۵، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
نجاشی که احتمالاً وی را در بصره ملاقات کرده است، ضمن توثیق و تأکید بر اتقان وی در روایت، او را فقیهی بصیر به حدیث خوانده و از وی به «استاذنا» و «شیخنا» تعبیر کرده و چنانکه از عبارتش بر می‌آید از او بهرۀ علمی بسیار برده است. همو در مواردی دیگر. [۱۳]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۸۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۱۴]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۷۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
به ذکر نظرات رجالی ابن نوح پرداخته و او را مورد اعتماد دانسته است. طوسی نیز با این‌که تصریح می‌کند که ابن نوح را از نزدیک ندیده بوده، نقل کرده که وی در مسائل کلامی دارای نقطه‌نظرهایی خاص همچون قول به رؤیت خداوند بوده است؛ با این حال همو ابن نوح را در حدیث «واسع الروایه» خوانده و توثیق کرده است. [۱۵]
محمد بن حسن طوسی، رجال، ج۱، ص۴۵۶، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
[۱۶]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۷، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
از مشایخ ابن نوح باید محمد بن علی بن بابویه قمی، حسن بن حمزه طبری، احمد بن محمد بن یحیی عطار، ابوالحسن علی بن بلال مهلبی، محمد بن علی بن فضل بن تمام، احمد بن ابراهیم بن ابی‌رافع، احمد بن جعفر بن سفیان بزوفری، حسین بن علی بن بابویه قمی و نیایش محمد بن احمد بن عباس را نیز نام برد. [۱۷]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۵۹-۶۰، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۱۸]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۱۱۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۱۹]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۱۳۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۲۰]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۲۸۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۲۱]
محمد بن حسن طوسی، رجال، ج۱، ص۵۰۸، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
[۲۲]
محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۲۲۶، نجف، ۱۳۸۵ق.
۴ - شاگرداناز میان شاگردان و روایت‌کنندگان وی به غیر از نجاشی می‌توان از حسین بن ابراهیم قمی یاد کرد که طوسی به واسطۀ او از ابن نوح روایت می‌کند. [۲۳]
محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۱۷۸، نجف، ۱۳۸۵ق.
تاریخ درگذشت وی دانسته نست، ولی به نظر می‌آید که در ۴۰۸ق، سال ورود طوسی به بغداد، هنور در قید حیات بوده و تألیف الفهرست طوسی چندان فاصله‌ای از وفات او نداشته است. [۲۴]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۷، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۵ - آثارابن نوح آثار بسیاری داشته که اخبار الوکلاء الاربعه یا اخبار الابواب معروف‌ترین آنهاست. این کتاب مورد استفادۀ بسیار طوسی در الغیبه واقع شده و یکی از معدود منابعی است که اطلاعات با ارزشی دربارۀ دورۀ غیبت صغری و نواب چهارگانه و نیز در مورد کسانی که خود را باب امام غایب (علیه‌السلام) می‌دانستند، به دست می‌دهد. [۲۵]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۸۷، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۲۶]
محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۱۷۸، نجف، ۱۳۸۵ق.
[۲۷]
علی بن موسی ابن طاووس، جمال الاسبوع، ج۱، ص۵۲۱-۵۲۲، تهران، ۱۳۳۰ق.
ابن نوح در این کتاب بیش از هرچیز روایات ابن برنیّه هبةالله بن احمد کاتب را که از شیوخ وی بوده، اساس کار خود قرار داده است. [۲۸]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۴۴۰، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۲۹]
محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۲۲۶، نجف، ۱۳۸۵ق.
۶ - دیگر آثاراز دیگر آثار اوست: التعقیب و التعفیر؛ القاضی بین الحدیثین المختلفین؛ المصابیح، در ذکر روایت‌کنندگان هر یک از ائمه (علیهم‌السلام) و نیز کتابی در تکمیل تألیف ابن عقده در خصوص اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) که ظاهراً مفصل بوده و مورد استفادۀ نجاشی قرار گرفته است. [۳۰]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۸۶-۸۷، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۳۱]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۳۲]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۷، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
شایان ذکر است که ابن نوح ضمن وصیتی اجازۀ مورد استفادۀ نجاشی در جای جای رجال [۳۳]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۱۴۰۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۳۴]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۱۱۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
قرار گرفته است. ظاهراً ابن نوح تألیفی نیز در فهرست آثار امامیه داشته که نجاشی از آن بهره گرفته و به واسطۀ او بسیاری از آثار سلف را روایت کرده است، به طوری که می‌توان ابن نوح را یکی از حلقه‌های مهم در زنجیره‌های روایت کتب پیشین امامیه به‌شمار آورد. [۳۵]
احمد بن علی نجاشی، رجال، ج۱، ص۲۶، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
طوسی در الفهرست [۳۶]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۷، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
یادآور شده است که آثار ابن نوح همگی به صورت پیش‌نویس بوده و از آن‌ها چیزی باقی نمانده است. با این‌همه، چنانکه پیش‌تر گفته شد، همو در الغبیه (تألیف ح۴۴۷ق) از روایات وی بهره برده است [۳۷]
محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ج۱، ص۲۱۵، نجف، ۱۳۸۵ق.
اندک بودن اطلاعات دربارۀ ابن نوح موجب شده تا ابن شهر آشوب در معالم العلماء [۳۸]
محمد ابن علی ابن شهر آشوب، معالم الهلماء، ج۱، ص۲۲، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
چیزی بر گفته‌های طوسی نیفزاید و حتی علامه حلی [۳۹]
حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصه الاقوال، ج۱، ص۱۸، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
[۴۰]
حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصه الاقوال، ج۱، ص۱۹-۲۰، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
و ابن داوود حلی [۴۱]
ابن داوود حلی، الرجال، ج۱، ص۳۳، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
[۴۲]
ابن داوود حلی، الرجال، ج۱، ص۴۲۴، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
جنین تصور کنند که شخص مورد نظر طوسی در الفهرست و رجال غیر از شخص مذکور در رجال نجاشی است.۷ - فهرست منابع(۱) احمد بن علی ابن حجر، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۱ق. (۲) ابن داوود حلی، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش. (۳) محمد ابن علی ابن شهر آشوب، معالم الهلماء، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م. (۴) علی بن موسی ابن طاووس، جمال الاسبوع، تهران، ۱۳۳۰ق. (۵) محمد بن حسن طوسی، رجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م. (۶) محمد بن حسن طوسی، الغیبه، نجف، ۱۳۸۵ق. (۷) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه. (۸) حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصه الاقوال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م. (۹) احمد بن علی نجاشی، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌نوح سیرافی»، ج۵، ص۱۸۷۲. |